Χαρά Κουκουράκη Υπότροφος Ερευνητικής Ψυχολογίας, Παιγνιοθεραπεύτρια
Το άρθρο αυτό δημιουργήθηκε από την Χαρά Κουκουράκη (Υπότροφος Ερευνητικής Ψυχολογίας, Παιγνιοθεραπεύτρια) στο πλαίσιο της συνεργασίας με το “Project Parenting” που είναι η 1η online πλατφόρμα για γονείς στην Ελλάδα.
Project Parenting – Η 1η online πλατφόρμα για γονείς στην Ελλάδα
H φαντασία και η δημιουργικότητα μας βοηθούν να αντιμετωπίσουμε με ευελιξία και επιτυχία τις καθημερινές προκλήσεις της ζωής, σε έναν κόσμο που αλλάζει τρομακτικά γρήγορα. Είναι το κλειδί για να μπορέσουμε να συνδυάσουμε την πολύπλευρη γνώση που καθημερινά απορροφούμε και να παράγουμε κάτι νέο, χρήσιμο και ωφέλιμο για εμάς και το περιβάλλον.
Η Φαντασία είναι μια σύνθετη πνευματική λειτουργία. Είναι μια συνεχώς αναπτυσσόμενη γνωστική λειτουργία, η οποία εξελίσσεται παράλληλα με τη νοητική ανάπτυξη και ωρίμανση του ατόμου. Δίνει νόημα στις εμπειρίες ζωής και αναπαριστά τον ψυχισμό και το κοινωνικό πλαίσιο του ατόμου. Συνδέει το παρελθόν με το παρόν και μας οδηγεί στο μέλλον! Όπως αναφέρει ο Vygotsky (2004), η Φαντασία είναι μια διαπροσωπική γνωστική διεργασία, κατά την οποία, η προσωπική εμπειρία διευρύνεται, καθώς κανείς μπορεί να φανταστεί ό,τι δεν έχει δει, μπορεί να προσεγγίσει νοητικά κάτι το οποίο προκύπτει από τις αφηγήσεις και τις περιγραφές ενός άλλου, ενώ ο ίδιος δεν είχε ποτέ σαν άμεση εμπειρία. Το άτομο μπορεί να επεκταθεί πέρα από αυτά τα στενά σύνορα της ατομικότητάς του, αφομοιώνοντας με τη βοήθεια της φαντασίας του την κοινωνική εμπειρία ενός άλλου.
Η Δημιουργικότητα είναι ένα συνονθύλευμα ψυχικών και πνευματικών δεξιοτήτων που συνδυάζονται και η ενέργεια που προκύπτει ωθεί στην παραγωγή νέων αποτελεσμάτων, που αποτελούν υλοποίηση μιας φαντασίωσης του δημιουργού. Είναι μια δύναμη που κινεί την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και δίνει νόημα ύπαρξης. Όπως γράφει ο Τζιάνι Ροντάρι (1985), η δημιουργικότητα έχει την ικανότητα να σπάει συνεχώς τα σχήματα της εμπειρίας.
Η Δημιουργική σκέψη είναι αυτή που αφυπνίζει τη Φαντασία να γεννά ευφάνταστες ιδέες κι αντίστροφα, η Φαντασία οδηγεί το άτομο να γεννήσει δημιουργικές και πρωτότυπες λύσεις στα προβλήματά του. Καλλιεργούνται παράλληλα όσο το άτομο αναπτύσσεται, όσο ο εγκέφαλός του ωριμάζει κι όσο ζει σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που υποστηρίζει τη δημιουργική και + φανταστική σκέψη.
Η χρήση της φαντασίας, το συμβολικό παιχνίδι και το παιχνίδι μίμησης αποτελούν αναπτυξιακά τυπικές δραστηριότητες στο παιχνίδι των παιδιών (Russ, 2007).
Κατά το 1ο έτος, το παιδί εξερευνά τα αντικείμενα με τις αισθήσεις του [Αισθησιοκινητικό Παιχνίδι (Sensori-motor) και Παιχνίδι Εναρμόνισης (Attunement)]. Από το 1ο προς το 2ο έτος, εξερευνά τις σχέσεις ανάμεσα στις ιδιότητες επιλεγμένων αντικειμένων (Παιχνίδι Συσχέτισης) και ανακαλύπτει ότι τα αντικείμενα έχουν συγκεκριμένες ιδιότητες και αποκτά ευχαρίστηση από το να τα χρησιμοποιεί με κατάλληλο τρόπο π.χ., τσουλάει το αυτοκίνητο, ανοίγει τους διακόπτες (Λειτουργικό Παιχνίδι – Functional).
Η Φανταστική σκέψη εμφανίζεται κατά το 2ο προς 3ο έτος ζωής του παιδιού με τη μορφή του Συμβολικού και Δραματικού Παιχνιδιού, αφότου το παιδί έχει αναπτυχθεί εγκεφαλικά και γνωστικά, έχοντας αφομοιώσει (assimilation) την πραγματικότητα των υπαρχουσών δομών (Piaget, 1971).
Στο παιχνίδι προσποίησης (Δραματικό Παιχνίδι) το παιδί χρησιμοποιεί ένα αντικείμενο σαν να ήταν ένα διαφορετικό αντικείμενο (π.χ., το σκουπόξυλο γίνεται άλογο), αποδίδει ανύπαρκτες ιδιότητες σε ένα αντικείμενο ή άτομο (π.χ., η κούκλα κλαίει, σερβίρω από άδεια τσαγιέρα), υποδύεται ρόλους και ακόμα μιλάει σε ένα ανύπαρκτο αντικείμενο ή άτομο (π.χ., μιλάει με τη νεράιδα).
Το συμβολικό παιχνίδι είναι η δημιουργία νοερών αναπαραστάσεων από ένα παιδί και δείχνει ότι έχει την ικανότητα για αφηρημένη σκέψη. Αρχικά το Παιδί χρησιμοποιεί τα αντικείμενα για να αναπαραστήσει πράξεις (π.χ. το παπούτσι γίνεται κινητό τηλέφωνο). Γύρω στο 3ο έτος ξεκινά να προσποιείται ρόλους και να μιμείται ενέργειες ρόλων που έχει δει, π.χ. το παιδί είναι ο Spiderman, και φτάνοντας στο 4o έτος παίζει συνεταιρικά σε δραματοποιημένες σκηνές, π.χ. παίζουμε οικογένεια (Κοινωνικό-Δραματικό Παιχνίδι). Μετά τα 4 Έτη και κυρίως στη σχολική ηλικία των 6-7 ετών, τα παιδιά συνεργάζονται για να χτίσουν ένα Φανταστικό σενάριο, το οποίο αφηγούνται και αναπαριστούν μέσα από δημιουργική προσποίηση. Το Σενάριο αυτό έχει προκύψει από τα ίδια κι όχι από κάποιον ενήλικα (Φανταστικό Παιχνίδι).
Αν μια φράση μπορεί να αναδείξει την αξία της Φαντασίας για την Ανάπτυξη και την Επιβίωση του ατόμου, είναι αυτή του Albert Einstein, “Η λογική θα σε πάει από το Α στο Ω. Η φαντασία θα σε πάει παντού!”.
Καλλιεργώντας τη δημιουργική σκέψη των παιδιών αφυπνίζουμε τη φαντασία και την έμφυτη τάση τους για μάθηση. Κι αυτό οδηγεί στο να διευρύνουν τις γνώσεις τους και τις γνωστικές τους δεξιότητες, όπως η κριτική σκέψη, η οργάνωση σκέψης, η κατανόηση και εκτέλεση εντολών και οι δεξιότητες λήψης αποφάσεων. Η φαντασία βοηθά στην ενσωμάτωση της εμπειρίας στη μαθησιακή διαδικασία και στο να αγαπήσουν τα παιδιά τη μάθηση.
Η Φαντασία είναι κινητήριος δύναμη στο να γίνουν πιο παρατηρητικά, να βρουν εναλλακτικές λύσεις σε προβλήματα, να γίνουν περισσότερο ευέλικτα και ευπροσάρμοστα άτομα. Με τη Φαντασία αναπτύσσεται ένας «ευέλικτος και διαφορετικού τρόπου σκέψης» εγκέφαλος, που επιτρέπει την επίλυση των πραγματικών προβλημάτων στη ζωή αργότερα. Παιδιά που χρησιμοποιούν τη Φαντασία τους αποδέχονται το διαφορετικό, το ξένο, το άγνωστο και δεν διστάζουν να συνάψουν σχέσεις κοινωνικές. Έχουν καλύτερες κοινωνικές δεξιότητες και κάνουν πιο εύκολα φίλους. Ταυτόχρονα, έχουν μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στις ματαιώσεις, τις οποιεσδήποτε απορρίψεις από συνομηλίκους ή την κάθε ενδεχόμενη αποτυχία και δεν διστάζουν να προσπαθήσουν ξανά. Αποδέχονται τα λάθη τους και τα βλέπουν ως κινητήρια δύναμη και όχι ως αποτυχία.
Και ας μην ξεχνάμε τη χαρά και την απόλαυση που επέρχεται από κάθε μοναδικό δημιούργημα, το αίσθημα αυτοεκτίμησης και αυταξίας που ενισχύεται στο παιδί. Παιδιά που η Φαντασία τους εισακούεται, γίνεται αποδεκτή και βλέπουν να επιτυγχάνουν με αυτήν ένα δημιουργικό αποτέλεσμα, έχουν υψηλότερη αυτοπεποίθηση, αυτοεκτίμηση και εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Είναι περισσότερο τολμηρά και ενθαρρύνουν την ομάδα τους. Δρουν συλλογικά και όχι ατομικά. Δεν διστάζουν να πουν την γνώμη τους, να εκφράσουν την ανάγκη τους και να απαιτήσουν τα δικαιώματά τους. Δεν φοβούνται την έκθεση και γίνονται ηγετικές προσωπικότητες.
Παιδιά με Φαντασία είναι παιδιά Ευτυχισμένα και Επιτυχημένα.
Ο Lehrer (2012) υποστηρίζει ότι η δημιουργικότητα και η φαντασία δεν οφείλονται σε κάποιο κληρονομικό χάρισμα ή γονίδιο. Πρόκειται για μια ικανότητα που μπορεί να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί.
Στο μη δομημένο, ελεύθερο, πολλαπλών επιλογών παιχνίδι (open ended play και messy play ή sensory play), το παιδί συνδυάζει τα φυσικά υλικά και τα αντικείμενα, όπως τουβλάκια, ράβδοι, κλπ., τα τοποθετεί με διαφορετικούς τρόπους και δημιουργεί διαρκώς κάτι νέο. Κι έτσι προάγει την εφευρετικότητά του και την ικανότητα εξεύρεσης λύσεων.
Το θεατρικό παιχνίδι, η ανάγνωση βιβλίων (σε ηλικία άνω των 6 ετών και χωρίς να δείχνουμε εικόνες) και κυρίως η προφορική αφήγηση ιστοριών, που δεν περιέχει εικόνες, εκφράζουν τη μυθική σκέψη και διευκολύνουν τη μετάβαση από την φανταστική στην εκλογικευμένη σκέψη, και αντίστροφα. Συγχρόνως, προάγουν τη γλωσσική ανάπτυξη και εμπλουτίζουν το λεξιλόγιο και την εκφορά λόγου του παιδιού, καθώς δημιουργεί φανταστικά ονόματα για τα δημιουργήματά μου, π.χ. γίνεται ο ήρωας Κιτρινοαεροβόλος. Συγχρόνως, αναπτύσσεται η υποθετική και αφηρημένη σκέψη κάνοντας υποθέσεις και απαντώντας σε ερωτήσεις που επιφέρουν ανατροπή και καλούν το παιδί να σκεφτεί κάτι διαφορετικό και ανύπαρκτο, όπως «Τι τέλος θα έδινες εσύ στην Ιστορία; Τι θα συνέβαινε στον ήρωα αν έχανε το παπούτσι του;».
Παίζοντας με αντικείμενα στο σπίτι, με μινιατούρες, κούκλες και κάθε είδους αντικείμενο, αναπτύσσεται η συμβολική, φανταστική σκέψη. Δηλαδή, το παιδί εκλαμβάνει ότι τα αντικείμενα μπορούν να αντιπροσωπεύουν κάτι διαφορετικό απ’ ότι είναι στην πραγματικότητα. (π.χ., το ποτιστήρι χρησιμοποιείται ως τσάντα και η κατσαρόλα μαγειρεύει φανταστικό δυναμωτικό ζωμό για τα άρρωστα αρκουδάκια).
Όσο περισσότερο ζητάμε από το παιδί να παράγει συγκεκριμένο αποτέλεσμα, να ζωγραφίζει με συγκεκριμένα χρώματα και κρίνουμε ως “λάθος” τη διαφορετικότητα στην αναπαραγωγή ενός έργου, τόσο καπελώνουμε και δεν επιτρέπουμε στη Φαντασία και τη Δημιουργικότητατου παιδιού να αναπτυχθούν. Το ίδιο συμβαίνει όταν επικρίνουμε κάθε μορφή διαφορετικότητας που προβάλλει το παιδί στο παιχνίδι του. Όταν απορρίπτουμε τον εναλλακτικό τρόπο που προτείνει το παιδί να παίξουμε ένα επιτραπέζιο, λέγοντας πως “οι κανόνες άλλο λένε”. Όταν του καταρρίπτουμε τη φανταστική σκέψη ζητώντας του να βρει ένα “κανονικό όνομα” για τον ήρωά του, αντί το Καλατζαρούκος. Όταν παίρνει το ξεσκονόπανο και πετάει σαν πουλί κι εμείς του λέμε πως αυτό δεν είναι φτερά!
Η υλοποίηση και εκτέλεση των φανταστικών, δημιουργικών, ευρηματικών σκέψεων απαιτεί ένα υποστηρικτικό στην καινοτομία περιβάλλον. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να επαινούμε την προσπάθεια του παιδιού να διαφοροποιηθεί, να καμαρώνουμε τη διαφορετικότητά του. Φράσεις, όπως, «Πόσο ευφάνταστη είναι αυτή η ιδέα!», «Αυτό δεν το είχα σκεφτεί ποτέ ως τώρα! Τρομερή ιδέα!» και «Τι ιδιαίτερος ο τρόπος που παιζεις αυτό το παιχνίδι! Με εντυπωσιάζει! Θα το δοκιμάσω κι εγώ!», δείχνουν εμπιστοσύνη στην προσπάθεια του παιδιού να διαφοροποιηθεί, να παράγει νέες ιδέες και λειτουργούν ως επιβεβαίωση πως η μοναδικότητά του έχει λόγο ύπαρξης.
Καλό είναι να μειώνεται ο χρόνος έκθεσης σε οθόνες τηλεόρασης, κινητών, tablet, κλπ, και να αυξάνεται ο χρόνος ενασχόλησης με παιχνίδι ή άλλες δραστηριότητες, ώστε τα παιδιά να έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν τις δικές τους εικόνες και τα δικά τους όνειρα κι όχι να αναπαράγουν μόνο τα όσα βλέπουν.
Επίσης, δεν χρειάζεται να παρέχουμε πληθώρα παιχνιδιών στα παιδιά. Όταν ένα παιδί έχει λιγότερα παιχνίδια, βρίσκει νέους τρόπους για να παίξει μαζί τους. Μαζέψτε τα πολλά παιχνίδια σε ένα κουτί, αφήστε λίγα και ανανεώστε τα μετά από λίγες μέρες. Αν το παιδί αναζητήσει ένα από τα κρυμμένα παιχνίδια προτείνετέ του να σκεφτεί μια εναλλακτική λύση.
Αν το παιδί επιθυμεί ένα νέο παιχνίδι ή να πραγματοποιηθεί μια ευχή του, παροτρύνετέ το να γράψει μόνο ή με τη βοήθειά σας ένα παραμυθένιο, αστραφτερό, άκρως νεραϊδένιο γράμμα στη Νεραϊδονονά, με glitter μαρκαδόρους, όπως οι μαρκαδόροι glitter της MAPED . Η Νονά Νεράιδα θα φροντίσει, όταν έλθει η κατάλληλη στιγμή, να εκπληρώσει την επιθυμία του παιδιού.
Στη συνέχεια, πείτε στο παιδί να σκεφτεί πώς θέλει η Νεραϊδονονά να λάβει το γράμμα. Μήπως να πάτε μια βόλτα στο δάσος και να το αφήσετε εκεί να το μεταφέρει η ταχυδρόμος πεταλούδα;
Μαζέψτε όλα τα χαλασμένα παιχνίδια ή επιτραπέζια με χαμένα κομμάτια και συνδυάστε τα και δημιουργήστε νέα, δημιουργικά και ευφάνταστα παιχνίδια! Προτείνετε στο παιδί να τους δώσει Όνομα και προμηθεύστε του κουτιά παπουτσιών για να τα αποθηκεύσει, τα οποία θα επιμεληθεί καλλιτεχνικά και θα τα διακοσμήσει με στρας, αυτοκόλλητα, θα τα ζωγραφίσει με ό,τι χρώματα θέλει. Παροτρύνετε το παιδί να παίξει το νέα, μοναδικά παιχνίδια που δημιούργησε με τους φίλους το και να τους εξηγήσει τους κανόνες που σκέφτηκε!
Το παιδί διαλέγει έναν ή περισσότερους αγαπημένους ήρωες από διαφορετικά παραμύθια και στη συνέχεια ξεκινάτε να διηγείστε μια νέα, φανταστική ιστορία, απαντώντας στα ακόλουθα βασικά ερωτήματα:
Αφού γράψετε και δώσετε τίτλο στην ιστορία, το παιδί με έντονες ξυλομπογιές, όπως αυτές της MAPED, εικονογραφεί την ιστορία του, ζωγραφίζοντας τις βασικές σκηνές, όπως τις φαντάζεται. Βάλτε το κείμενο και την εικονογράφηση σε ένα ντοσιέ και σταδιακά δημιουργήστε τη δική σας συλλογή μοναδικών παραμυθιών, τα οποία το παιδί μπορεί να αφηγηθεί ή να διαβάσει στους φίλους του ή στα κουκλάκια του!
Οργανώστε μια Φανταστική Κατασκήνωση Ηρώων στο σαλόνι, στην οποία θα προσκαλέσετε τους φίλους του παιδιού να έλθουν για διανυκτέρευση! Αφήστε τα παιδιά να ντυθούν με αξεσουάρ, όπως καπέλα, μαντήλια, παλιά ρούχα, ποδιές, κλπ και να γίνουν Ήρωες με ονόματα και ιδιότητες πρωτότυπα (όχι Spiderman, Ironman, κλπ). Αφήστε τα να πάρουν ό,τι χρειάζονται από την κουζίνα και την αποθήκη σας, για να στήσουν την κατασκήνωσή τους και συμμετάσχετε ενεργά στο παιχνίδι, βοηθώντας τα να ετοιμάσουν σνακ πρωτότυπα, όπως σάντουιτς σε σχήμα πεταλούδα, τα οποία θα απολαύσετε όλοι παρέα γύρω από την φανταστική φωτιά που θα στήσετε μέσα σε ένα χουλα χουπ!
Αφού δείτε με το παιδί διάσημα έργα τέχνης, π.χ. Μόνα Λίζα, αφήστε το να διαλέξει ποιο θα ήθελε να ζωγραφίζει με τρόπο διαφορετικό! Προτείνετέ του, για παράδειγμα, να ζωγραφίζει τη Μόνα Λίζα σαν τουρίστρια χαμογελαστή, με γυαλιά, καπέλο και μαγιό ή σαν μάγειρα με μουστάκι, στολή σεφ και με την κουτάλα στο χέρι! Αν χρειαστεί βοήθεια στο βασικό σχέδιο, δηλαδή την ανθρώπινη φιγούρα, δείξτε του με μολύβι πως να το σχεδιάσει κι αφήστε το να δοκιμάσει μόνο του, ενθαρρύντοντας το αποτέλεσμα, ακόμα κι αν η Μόνα Λίζα βγει λιλιπούτεια σαν ποντίκι! Το αποτέλεσμα θα είναι ιδιαίτερα μοναδικό αν αφήσετε το παιδί να πειραματιστεί με τους μαγικούς μαρκαδόρους της Maped!
